TRANSFORMIMI I BIZNESEVE FAMILJARE NË KORPORATA
Shumë biznese kosovare janë biznese familjare të cilat janë themeluar në vitet e 90 – ta apo dhe pas luftës në Kosovë. Duke marr parasysh rrethana ekonomike dhe politike të kësaj periudhe, edhe funksionimi i bizneseve në të shumtën e rasteve është bërë pa ndonjë strukturë të mirëfilltë organizative e vendimmarrëse. Shumica e vendimeve janë marr nga themeluesi e që ka qenë shpesh herë prindi e në disa raste edhe nga vëllau i madh. Familjarët tjerë kanë ushtruar funksione të ndryshme në kompani dhe kanë kontribuar në mënyra të ndryshme. Në shumicën e rasteve, i gjithë biznesi familjar dhe pasuria janë të regjistruara vetëm në emër të një anëtari të familjes. Nga praktika jonë, shohim se një model i tillë i funksionimit të kompanive është duke dështuar dhe nevoja e transformimit është jetike për shpëtimin e këtyre bizneseve. Nëse në kohën e themelimit, prindi ka qenë vendimmarrësi i vetëm, tash pas 20 apo 30 vitesh edhe nipat dhe mbesat dëshirojnë që të kenë rol në vendimmarrjen e kompanisë. Po ashtu, gjenerata e 3 është më e shkolluar dhe propozojnë edhe reformim të kompanive por që hasin në kundërshtime nga themeluesit të cilët thirrën në përvojën shumëvjeçare dhe sukseset që kompania i ka arritur ndër vite. Nëse gjatë jetës së themeluesit, anëtarët e tjerë të familjes edhe mund të tregohen të durueshëm, pas vdekjes së tij pakënaqësitë e akumuluara ndër vite shpërfaqen në formën më të keqe të mundshme dhe krijojnë tensione. Problemet rriten edhe më shumë kur biznesi dhe pronat tjera janë në emër të njërit nga anëtarët e familjes të cilit prindi ja kishte bartur pronat përkohësisht. Fatkeqësisht, në rastet e tilla shumë familje nuk kanë arritur që të gjejnë alternativa për të vazhduar biznesin së bashku dhe kanë përfunduar të ndarë në disa kompani dhe shpeshherë edhe me raporte familjare të prishura dhe konteste të gjyqësore disa vjeçare.
Gjetja e zgjidhjeve për këto probleme nuk është e lehtë por do të mundohemi që të japim disa sugjerime që sado pak të zvogëlojnë riskun.
- Regjistrimi i aksioneve
Edhe pse biznese familjare, ato jo domosdoshmërisht duhet të jenë biznese individuale edhe pse shumë prej tyre janë të regjistruara si të tilla. Kjo formë e biznesit nuk lë hapësirë për regjistrimin e personave të tjerë si bashkëpronar pasi që regjistrohet vetëm në emër të një personi. Fillimisht duhet të bëhet shndërrimi i biznesit nga Biznes Individual (B.I) në Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar (Sh.P.K). Me këtë rast mund të bëhet edhe regjistrimi i bashkëpronarëve të biznesit ku përfshihen proporcionalisht anëtarët e familjes që kontribuojnë në biznes. Nëse biznesi veçse është Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar, atëherë anëtaret e familjes duhet t’i ndajnë dhe regjistrojnë aksionet ashtu siç ju takojnë. Në aspektin ligjor, pronar i aksioneve apo i kompanisë konsiderohet personi në emrin e të cilit janë të regjistruara ato deri në ndryshimin e tyre[1], ndërsa në rast kontesti anëtaret tjerë të familjes duhet që në procedura gjyqësore të vërtetojnë të drejtat e tyre pronësore. Këto konteste gjyqësore shkaktojnë mjaft probleme për biznesit por edhe për bashkëpronarët dhe duhet të mbesin si alternativa e fundit.
- Përcaktimi i politikave menaxheriale me rregullore të kompanisë
Në të shumtën e rasteve, statuti i kompanisë së kompanive familjare është vetëm një dokument i cili kërkohet nga autoritet dhe askush nuk i kushton rëndësi, por me paraqitjen e problemeve mes anëtarëve të familjes, të gjithë do të mundohet që të gjejnë mbështetje në Statut për të mbrojtur interesat e tyre. Prandaj, është jetike për këto biznese që statutin ta kenë si dokument udhëheqës në përditshmëri dhe përpilimin e tij ta bëjnë me kujdes dhe në diskutim me njeri tjetrin.
Statuti është dokumenti i cili llogaritet si kushtetuta e kompanisë, ku rregullohet qeverisja e kompanisë, organet drejtuese, veprimtaria, llojet e aksioneve tё autorizuara për emetim, vlerën e tyre nominale, numrin dhe tё drejtat e bartësve tё tyre dhe procedurat me tё cilat mund tё ndryshohen rregulloret dhe çështje të tjera me rëndësi.
Ligji për Shoqëritë Tregtare parasheh mundësinë që kompania të ketë më shumë se një drejtor apo të ketë edhe bord të drejtorëve. Në kompanitë familjare në periudha të caktuara kohore mund të jetë e nevojshme që kompania të mos udhëhiqet nga një drejtor por nga një bord, i cili do të merrte vendime bashkërisht.
Nëse kompania e krijon Bordin e drejtorëve, atëherë autorizimet e tij, numrin e anëtarëve, mënyrën e zgjedhjes, kohëzgjatjen e qëndrimit në detyrë si dhe mënyrën e votimit në Bord duhet ta përcaktojnë me statut. Po ashtu, një rregullore për sistematizimin e vendeve të punës me detyra dhe përgjegjësi të qarta për secilit të punësuar në kompani, anëtarë apo jo i familjes do të mundësonte një organizim më të mirë dhe rritje të llogaridhënies.
Për të pasur sukses ky transformim, duhet të paraprihet nga përcaktimi I vlerave familjare që do të ruhen, definimi I misionit dhe vizionit të kompanisë dhe përpilimi i një plani apo strategjie se ku dëshirojnë ta dërgojnë kompaninë. Kështu që edhe pas ndryshimit të anëtarëve të familjes që do ta udhëheqin biznesin familjar, vlerat, misioni dhe vizioni i përbashkët do ta ruante trashëgimin e fortë të biznesit dhe do të shërbente si busullë orientuese për bordin e drejtorëve në udhëheqjen e punëve ditore dhe marrjen e vendimeve të rëndësishme.
- Transparenca dhe llogaridhënia përmes qeverisjes kooperative
Shpesh herë problemet brenda bizneseve familjare lindin edhe si rezultat i mos transparencës apo mungesës së komunikimit. Me që pronarët e biznesit janë familjar, tek këto kompani shumë rrallë gjenden vendime apo marrëveshje të shkruara. Në këto situata, disa vendime edhe mund të jenë jo transparente dhe të krijojnë pakënaqësi mes familjarëve të përfshirë në biznes. Prandaj, është e nevojshme një Qeverisje/ Menaxhim kooperative që mundëson rritjen e transparencës dhe llogaridhënies edhe tek bizneset familjare.
Planifikimi me kohë i transformimit të menaxhimit dhe funksionimit të biznesit familjar është një mundësi e artë që biznesi të mos shuhet apo ndahet dhe familja të ruan raporte të shëndosha. Prandaj, regjistrimi i aksioneve dhe struktura menaxheriale e shoqëruar me rregulloret përcjellëse, transparenca dhe llogaridhënia mund të jetë jetike për vazhdimin e një biznesi të suksesshëm familjar duke i mundësuar edhe zhvillimin të mëtejmë të rritjes dhe zhvillimit.
Avokat në Shoqërinë e Avokatëve “ Vokshi & Lata ”
Ky artikull fillimisht është publikuar në kuadër të Newsletter të Hoja Business Excelence
[1] Neni 40 i LIGJIT Nr. 06/L -016 PËR SHOQËRITË TREGTARE parasheh obligueshmërinë që çdo ndryshim I aksionarëve të regjistrohet në Agjencinë për Regjistrimin e Bizneseve të Kosovës.